ภ.ญ.สุภาภรณ์ ปิติพร โรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร อ.เมือง จ.ปราจีนบุรี
ยอ ผลไม้ที่คุณยายเคยหยิบจากไหเกลือมาจิ้มน้ำผึ้งกินนั้น ปัจจุบันกำลังเป็นที่ฮือฮากันทั่วบ้านทั่วเมือง เนื่องจากว่าฝรั่งมังค่ากำลังตื่นเต้นกับสรรพคุณของเจ้าสมุนไพรชนิดนี้
ยอ เป็นต้นไม้ขนาดกลาง ใบเขียวเป็นมันเหมือนใบหูกวาง ยอเป็นต้นไม้ที่คนโบราณทุกบ้านปลูกไว้เป็นเคล็ด เพื่อที่จะได้รับการสรรเสริญเยินยอ มีคำพังเพยเกี่ยวกับยอมากมายเช่น “สรรเสริญเยินยอ” ยกยอปอปั้น” “เยินยอห่อหมก” ยอยศสรรเสริญ” นับว่าเป็นความฉลาดของคนสมัยก่อนอย่างยิ่งในการหากลอุบายให้คนปลูกต้นยอไว้กับบ้าน เพราะว่ายอเป็นสมุนไพรที่มีคุณค่ามากมาย ทั้งในแง่ของการใช้เป็นอาหาร เป็นยาเป็นสีย้อมผ้าไหม และผ้าฝ้ายชั้นยอด เปลือก ราก เนื้อไม้ ใบ ของยอให้สีเหลืองแกมแดงที่ติดคงทน ในเชิงวัฒนธรรม ยังมีการใช้ใบยอรองก้นหลุมเสาเอกและเสาโทเวลาปลูกบ้าน ใช้ใบยอรองขันพิธีบานศรีสู่ขวัญในงานมงคลต่าง ๆ เป็นต้น
ใบยอจะใช้รองก้นกระทงห่อหมก ห่อหมกใบยอเป็นอาหารที่ช่างผสมกลมกลืนกลมกล่อมและเข้มข้น แม้เราจะใส่ผักชนิดอื่นลงไปแทนก็จะไม่ลงตัวหรือทดแทนความอร่อยได้ ตอนเด็ก ๆ จำได้ว่าเวลาทำห่อหมก ยายจะสั่งให้คนปลาช่อนตัวโต ๆ กับเครื่องแกงและกะทิ ต้องคนจนเข้าเนื้อจริง ๆ ให้ข้นเหนียวเป็นเนื้อเดียวกัน
ในตอนนั้นคิดแต่ว่าทำไมพวกผู้ใหญ่ถึงชอบกินอะไรยาก ๆ ดีแท้แต่พอห่อหมกถูกนึ่งเสร็จสรรพเรียบร้อย กลิ่นจะหอมกรุ่นชวนกิน กลิ่นใบยอจะฟุ้งไปกับกลิ่นเครื่องแกง ในเวลาอีกไม่นานนัก ยายจะมีห่อหมกพุงปลาที่ใส่กระทงเฉพาะเป็นรางวัลสำหรับหลานตัวจ้อยที่คนเครื่องแกง จนเจ้าตัวอดคิดไม่ได้ว่าแขนมันน่าจะโตขึ้นเป็นสิบเท่าแล้วกระมัง เดี๋ยวนี้ถ้าใครช่างสังเกตหน่อยจะพบว่าเราจะหากินหาซื้อห่อหมกใบยอได้ยากขึ้นทุกที
ใบยอ นับเป็นอาหารสมุนไพรที่เพียงไปด้วยคุณค่าจริง ๆ ใน 100 มิลลิกรัม มีวิตามินซี 76 มิลลิกรัม มากกว่ามะนาวถึงสองเท่า แคลเซี่ยม 350 มิลลิกรัม มากกว่านมสามเท่า นอกจากนั้นยังมี วิตามินเอ เหล็กและฟอสฟอรัสในปริมาณสูง
ใบยอจึงเป็นผักที่ควรส่งเสริมให้มีการบริโภคอย่างยิ่ง เพื่อเป็นแหล่งแคลเซี่ยมในสตรีวัยหมดประจำเดือนเป็นแหล่งวิตามินซี ที่เพิ่มภูมิคุ้มกัน เพื่อการต้านมะเร็ง เป็นแหล่งวิตามินเอป้องกันการตาบอดในเด็กและยังเป็นแหล่งฟอสฟอรัสและเหล็กที่ดีได้อีกด้วย
โดยทั่วไปไม่นิยมกินใบยอสด ๆ นอกจากจะใช้นึ่งโดยรองก้นห่อหมกรับประทาน ส่วนใบอ่อน นิยมลวกให้สุกรับประทานเป็นผักจิ้มหรือจะหั่นเป็นฝอย ๆ แกงเผ็ด แกงอ่อมจะมีรสขมอ่อน ๆ ครั้งหนึ่งใบยอจึงถูกจัดให้เป็นผักคู่ครัวคนไทยก็ว่าได้
ในแง่ประโยชน์ทางยาการรับประทานใบยอจะช่วยในการย่อยอาหาร บรรเทาอาการท้องอืดเฟ้อ อาหารไม่ย่อย มีบางท่านนำใบยอที่ไม่แก่ไม่อ่อนจนเกินไปหั่นตากแดดบดเป็นผงละลายน้ำร้อนดื่มครั้งละสองช้อนกาแฟหรือผสมน้ำผึ้งปั้นเป็นลูกกลอนกินครั้งละสองเม็ด
ส่วนผลของยอหรือลูกยอใช้เป็นได้ทั้งอาหารและยาเช่นกัน ผลยอเป็นผักที่มีวิตามินซีสูง ใกล้เคียงกับมะขามป้อมคือ 208 มิลลิกรัม ต่อน้ำหนัก 100 กรัม ผลอ่อนของยอใช้แกงส้ม แกงเลียง ส่วนผลแก่ใกล้สุกทางอิสานนิยมนำมาทำส้มตำแทนมะละกอ
ผลของยอมีรสเผ็ดร้อนช่วยขับลมในลำไส้ แก้คลื่นเหียนอาเจียนช่วยย่อยอาหาร บำรุงธาตุไฟได้ดีนัก จึงนิยมใช้ทำยารักษาโรคท้องอืดท้องเฟ้อ อาหารไม่ย่อย ทั้งผลดิบผลสุก จะนิยมฝานผลแก่จัดเป็นแว่น ๆ ตากแดดให้แห้ง บดเป็นผงให้ละเอียดละลายน้ำร้อนกินครั้งละ 2 ช้อนชา หรือผสมน้ำผึ้งปั้นเป็นลูกกลอนรับประทานครั้ง 1-2 เม็ด การใช้ผลลูกยอจะมีสรรพคุณที่แรงกว่าใช้ใบกินแล้วผายลมสบายท้องดีจริง ๆ แต่ไม่ยักกะมีใครหัวใสทำขาย
ผลสุกของยอก็เป็นยาชั้นยอด ในการขับลมและช่วยย่อย คุณยายที่บ้านชอบเก็บลูกยอมาบ่มในไหเกลือ โดยฝังเข้าไปในเกลือ สักวันสองวันลูกยอจะสุกแล้จะเอาจิ้มเกลือกิน บางท่านนิยมจิ้มน้ำผึ้งกิน ยายบอกว่ายอเป็นยาอายุวัฒนะ ช่วยบำรุงธาตุแก้ท้องอืดช่วยระบายท้อง
ยายจะกินลูกยอทั้งเม็ด และยังกำชับว่าผู้หญิงควรกินลูกยอสุกหรือลูกยอที่แก่จัด เพื่อบำรุงเลือดลม ขับเลือดเสียไม่ให้มีเลือดคั่งค้าง คนโบราณเชื่อว่าถ้าเลือดร้ายออกไปผิวพรรณจะสดใสเปล่งปลั่ง ไม่เป็นสิวฝ้า อารมณ์ดี ลูกยอสุกกินยากมาก เพราะกลิ่นจะฉุน ๆ แต่เมื่อกินบ่อย ๆ ก็จะชินไปเอง ส่วนสตรีท่านใดอยากมีผิวหน้าสดใสแต่ทนกลิ่นลูกยอไม่ได้ก็อาจจะฝานลูกยอที่แก่จัดแล้วตากแห้งบดเป็นผงชงน้ำหรือทำเป็นลูกกลอนหรือบรรจุใส่แคปซูล รับประทานก็ได้
ยอจึงเป็นสมุนไพรที่เป็นยาอายุวัฒนะของสังคมไทย เพราะนอกจากจะมีคุณค่าทางอาหารสูงทั้งในใบและผล ยังเป็นยาช่วยย่อย บำรุงธาตุไฟ แก้ท้องอืดท้องเฟ้อ อันเป็นปัจจัยแรกที่จะทำให้ร่างกายเป็นปกติ ไม่เสียสมดุล ทั้งยังช่วยขับประจำเดือนฟอกเลือดสตรีให้งาม ผิวพรรณเปล่งปลั่งรักษาอาการประจำเดือนไม่ปกติได้อีกด้วย
พอนึกย้อนถึงการใช้ยอในสมัยก่อน แล้วอดทึ่งกับสิ่งที่เคยรับรู้จากยายไม่ได้ ได้รู้ว่าผู้หญิงที่เลือดลมไม่ดีนั้น ก็ควรที่จะกินยอ มีท่านสุภาพสตรีได้ทดลองรับประทาน พบว่าการกินยอติดต่อกันในเดือนแรกนั้นจะสังเกตเห็นประจำเดือนมามากกว่าปกติ เดือนต่อๆ ไปก็จะเป็นปกติเอง อารมณ์หงุดหงิดฉุนเฉียวในช่วงมีประจำเดือนก็จะหายไปเป็นปลิดทิ้ง ผิวพรรณผ่องใสขึ้นทันตา ตำราโบราณของหมอยาไทยดั้งเดิมก็ยืนยันไว้เช่นนี้
นอกจากนี้คนสมัยก่อนจะกินยอเพื่อแก้ท้องอืดอาหารไม่ย่อย เพราะยอเป็นกลุ่มยาร้อน ซึ่งความเป็นยาร้อนนี้มีตำราโบราณบอกไว้ว่าแก้มือเท้าตาย ยอจึงเหมาะกับคนที่เป็นอัมพฤกษ์อัมพาต และยังมีการใช้ยอในโรคหวัด ทั้งนี้อาจจะเกิดจากความเป็นยาร้อนจึงสามารถรักษาโรคที่เกิดจากความเย็นเช่นหวัดได้หรืออาจเกิดจากการที่ยอมีฤทธิ์เพิ่มภูมิคุ้มกันตามที่ฝรั่งเขาว่า ๆกันก็เป็นได้
แต่ต้องระวังในคนท้องแรก ๆ ไม่ควรกินยอมากเกินไปนัก (ยาร้อนทุกชนิดไม่เหมาะกับคนท้องไม่ว่าจะเป็นพริกไทย กระเทียม ดีปลี สมัยก่อนเขาเอาดองเหล้าเพื่อทำแท้ง)
ส่วนรายงานการศึกษาทางวิทยาศาสตร์ของยอนั้น มีการทดลอง โดยนำเซลล์มะเร็งมาฝังไว้ในหน้าท้องหนู แล้วแบ่งหนูเป็นสองกลุ่ม กลุ่มหนึ่งให้กินยอผสมในอาหาร อีกกลุ่มหนึ่งไม่ให้พบว่าหนูที่ได้รับยอเป็นอาหารมีอายุยืนยาวกว่าหนูที่ไม่ได้รับถึง 105-123% มีการทดลองยืนยันหลายครั้ง สรุปว่าหนูที่ได้รับยอเป็นอาหารมีอายุยืนยาวกว่าหนูที่ไม่ได้รับถึง 119% และมีการทดลองที่ยืนยันว่ายอมีสารยับยั้งการเจริญเติบโตของมะเร็งขั้นต้นได้
ยอยังมีประโยชน์ทางยา คือช่วยทำให้ความดันโลหิตสูงลดลง โดยมีสารที่ชื่อ Scopoletin ซึ่งเป็นตัวขยายหลอดเลือดในร่างกาย ช่วยให้หัวใจไม่ต้องทำงานหนักขึ้น เนื่องจากการตีบของเส้นเลือด และพบว่ายอไม่มีผลทำให้ผู้ป่วยที่มีความดันปกติมีความดันลดต่ำลงแต่อย่างใด
นอกจากนั้นสาร Scopoletin ตัวนี้ยังช่วยต้านการอักเสบที่ทำให้เกิดอาการปวดตามข้อ ช่วยให้อาการอักเสบดีขึ้น มีฤทธิ์ต้านฮีสตามีน มีฤทธิ์รักษาโรคภูมิแพ้
ยอช่วยควบคุมการทำงานของเซลล์ในร่างกายให้เป็นปกติ และสร้างเซลล์ใหม่เพื่อทดแทนเซลล์ที่เสื่อมแล้ว โดยยอจะมีสารชื่อ Xeronine ซึ่งสารนี้จะพบเฉพาะในเซลล์ที่ปกติ เซลล์ที่แข็งแรงของทั้งเซลล์พืช เซลล์สัตว์ และไม่พบสารนี้ในเซลล์ที่กำลังจะตายหรือเสื่อมสภาพ กล่าวคือ สารนี้ทำให้เซลล์แข็งแรง และมีความเป็นปกติสุข เรียกว่าสารที่ทำให้อายุยืนว่างั้นเถอะ
นอกจากนั้นยังมีการศึกษาพบอีกว่ายอทำให้การทำงานของต่อมชนิดหนึ่งในสมองดีขึ้นต่อมนี้จะผลิตสารชื่อ Serotonin สารนี้จะเป็นตัวผลิตฮอร์โมน Melatonin ซึ่งสารนี้จะช่วยให้การนอนหลับเป็นปกติ ช่วยให้อุณหภูมิ อารมณ์มีความสมดุล รวมทั้งยังเชื่อว่ายอทำให้น้ำตาลในเลือดมีความคงที่ จึงช่วยบรรเทาอาการเจ็บปวดของสตรีก่อนมีประจำเดือนและช่วยลดการปัสสาวะในเวลากลางคืนเนื่องจากการบวมของต่อมลูกหมาด
เรื่องของการเป็นยาลดความดัน คนไทยโบราณแนะนำว่าถ้าปวดหัวก็ให้กินยอ ซึ่งอาจจะเกิดจากอาการปวดหัวที่เกิดจากความดันโลหิตสูง หรือปวดหัวไมเกรน ยอก็แก้ได้ ในเรื่องของการให้แก้ปวดข้อก็เช่นกันคนโบราณเชื่อว่ายอทำให้เลือดลมเดิน สามารถแก้ปวดข้อ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกายได้
จะเห็นว่าความรู้ในการใช้ยอของปู่ย่าตายายของเรานั้น ได้สั่งสมกันมาอย่างยาวนานทุกบ้านในชนบทสมัยก่อนยอแทบจะเป็นของคู่บ้าน ลูกยอจะถูกเก็บไว้ในไหเกลือ คนไทยยังพอได้สืบค้น เคยเห็น เคยกินกันมาบ้าง การจะฟื้นฟูการกินยอในสังคมไทยจึงเป็นเรื่องที่ไม่ยากนัก
วิธีกินแบบชาวบ้านก็ง่าย ๆ ให้เอาลูกยอที่แก่จัดจนเปลี่ยนเป็นสีขาวแล้ว แต่ยังไม่งอมมาหมักในขวดเกลือ (เอาลูกยอฝังเข้าไปในเกลือ) หมักไว้ 1-2 วัน ลูกยอจะสุกงอมเอามาจิ้มเกลือ น้ำตาล หรือน้ำผึ้ง กินทั้งเนื้อทั้งเม็ดวันละ 1 ลูก
หรือจะเอาลูกยอดิบแก่ที่เม็ดข้างในแข็งแล้ว มาฝานเป็นชิ้นบาง ๆ จิ้มเกลือกิน ถ้าให้แซ่บกว่านี้ก็เอาเนื้อลูกยอมาตำทำแบบส้มตำก็ได้ หากใครกลัวทนกลิ่นลูกยอไม่ไหว
รู้สึกสะท้อนใจทุกครั้งที่เห็นคนไทยหลายพันคนซื้อน้ำโนนิจากต่างชาติ ทั้ง ๆ ที่มีการศึกษาว่ายอไทยนั้นมีสาร Scopoletin มากกว่าที่วางขายกันในตลาดโลกถึง 2 เท่า
หันมากินลูกยอ โนนิแบบไทย ๆ กันเถอะ วิถีไทย ปลูกเองใช้เอง ธรรมชาติให้ ฟ้า ดิน น้ำ ที่มีแห่งเดียวในโลกคือประเทศไทย ปลูกพืชอะไรก็ดีกว่าใครเขา ขอพวกเราช่วยพลิกฟื้นสืบสานภูมิปัญญาของปู่ย่าตายาย
